Innovatieve architectuur is goed voor mentale gezondheid

Toen Hare Koninklijke Hoogheid Kroonprinses Mary het rode lint doorknipte van het nieuwe psychiatrische ziekenhuis in Slagelse in 2015, was dit tegelijkertijd het begin van een nieuw tijdperk in de Deense psychiatrie. GAPS, zoals het ziekenhuis heet, is een modelvoorbeeld van helende architectuur. Niet alleen in Denemarken, maar ook internationaal, heeft het project aanzienlijk lof ontvangen en een reeks prijzen gewonnen. 

Christian Karlsson is een architect en eigenaar van Karlsson Architecten. Samen met Vilhelm Lauritzen Architecten ontwierp Karlsson Architecten het GAPS complex, dat 44.000 vierkante meter beslaat en plaats biedt aan ongeveer 200 patiënten.

-We begonnen met het zoeken naar de beste psychiatrische ziekenhuizen in Scandinavië, Europa en de VS. We stuitten echter alleen op een heleboel zaken die niet werkten. Toen zijn we voor onszelf gaan kijken hoe de fysieke faciliteiten het gezingsproces kunnen ondersteunen, legt Christian Karlsson uit.

-In plaats van ziekte als uitgangspunt te nemen, baseerden we ons ontwerp juist op het tegenovergestelde. We vroegen ons af: Wat voor soort architectuur ondersteunt een goed leven als gezond persoon? Vervolgens pasten we onze conclusies toe op de functies die nodig zijn in een psychiatrisch ziekenhuis.

Soepele overgang naar gemeenschappelijke ruimtes

Deze conclusies zijn een belangrijke factor geweest voor het creëren van de best mogelijke omgeving voor mentaal kwetsbare patiënten.

-We werken met niveaus van transparantie, kleuren en gemeenschap. Als je erg ziek bent kun je contact met anderen niet aan. Hier begin je aan een reis om je geloof dat je het dagelijks leven weer aankunt te herstellen. Om de was te kunnen doen, je kinderen te zien en je lunch klaar te maken. De architectuur moet deze reis ondersteunen, zegt Christian Karlsson, en hij noemt een aantal specifieke voorbeelden:

-Alle kamers van de patiënten bieden directe toegang tot de binnenplaats aan één kant. Aan de andere kant zit een deur die volledig open kan en de kamer transformeert tot een nis binnenin de gemeenschappelijke ruimte. Op die manier kan je ook uitkijken op het groen door de ramen. Dit creëert een soepele overgang tussen sociaal zijn en tijd alleen doorbrengen.

Licht als therapie

GAPS werd onder andere geroemd voor het gebruik van licht als therapeutisch middel.

-Glastechnologie is ver ontwikkeld in de afgelopen jaren. Er zijn veel manieren waarop daglicht geïntegreerd kan worden in de architectuur. We hebben de lichtinval verhoogd door gesloten gangen te vermijden en te kiezen voor licht reflecterende oppervlakken, legt Christian Karlsson uit.

-Samen met het Oostenrijkse bedrijf Bartenbach hebben we ’s werelds meest gevorderd kunstmatig licht ontwikkeld met kleurmanagement om bij het ritme van de dag te passen. Dit betekent ’s avonds en ‘s nachts warm licht. Elk armatuur heeft een IP adres, wat het mogelijk maakt het licht centraal te regelen afhankelijk van de tijd en het seizoen.

Zelfde aanpak in Vejle

Glas, soepele overgangen en gemakkelijke toegang tot groene zones zijn ook belangrijke factoren in het psychiatrisch ziekenhuis in Vejle, dat iets meer dan één jaar na GAPS vervolledigd werd. Arkitema ontwierp het nieuwe gebouw van 17.000 vierkante meter, dat genomineerd was voor de Healthcare Building 2017 award.

-De architectuur wordt gekenmerkt door soepele overgangen tussen de privé- en gemeenschappelijke ruimtes. Van de privékamer van een patiënt aan één kant van het spectrum tot de gemeenschappelijke gebieden met de foyer, veelzijdige hal en training faciliteiten aan de andere kant. Ertussenin werden verschillende typen ruimtes gecreëerd waar patiënten zich in alle rust kunnen terugtrekken en alles om zich heen kunnen observeren, totdat ze klaar zijn om mee te doen, legt Stence Guldager uit, architect en senior creative manager bij Arkitema.

Alle zes afdelingen kijken uit op afgesloten binnenplaatsen, ommuurd met glazen wanden, Stence Guldager legt uit:

-De patiënten kunnen de binnenplaats oplopen zonder begeleid te worden door een personeelslid. Dit geeft hen een groter gevoel van vrijheid en controle over hun eigen leven. De ervaring leert dat een gevoel van controle helpt om stress te verminderen. Glazen façades rondom de binnenplaats verzekeren ook een goed visueel contact tussen de patiënten en het personeel. Zo voelen de patiënten zich veilig en kunnen ze vooraf zien wie ze tegenkomen op de binnenplaats.

Troldtekt plafonds stralen kalmte en warmte uit

Een ander architectonische eigenschap die kenmerkend is voor zowel Vejle als Slagelse is het gebruik van robuuste en warme materialen. Troldtekt akoestische panelen werden gekozen voor veel van de plafonds in beide projecten.

-We kozen voor Troldtekt als materiaal omdat het een goede akoestiek en een warm gevoel garandeert. Daarbij creëert het plafond een gevoel van continuïteit tussen de sportfaciliteiten, kantoren en gemeenschappelijke ruimtes, zegt Christian Karlsson.

-Een aangename akoestische omgeving is belangrijk voor de patiënten. De ruwe afwerking van Troldtekt past goed bij de andere materialen en minimaliseert tegelijkertijd het institutionele gevoel, waardoor patiënten zich meer op hun gemak voelen, zegt Stence Guldager over het ziekenhuis in Vejle.

Minder gebruik van fysieke fixatie

Het idee achter de transparante architectuur en de rustige ruimtelijke indeling is om het gebruik van fysieke fixatie te verminderen. De filosofie is dat patiënten en medewerkers meer visueel contact nodig hebben.

In Vejle is het gebruik van mechanische fixatie gedaald van 98 gevallen tussen februari en juli 2016, tot 45 gevallen tussen februari en juli 2017, nadat het nieuwe ziekenhuis in gebruik was genomen.

In Slagelse bezocht Christian Karlsson recent de zwaar beveiligde afdeling “Sikringen” in GAPS. Hij kreeg een “uitermate positieve indruk” van de afdeling, waar patiënten opgenomen worden volgens een specifiek “gevaar criterium”, en hier vaak een groot deel van hun leven blijven.

-We hebben ons best gedaan om kleine ruimtes en tralies aan de ramen te vermijden in de beveiligde afdeling. De patiënten zijn erg ziek en zijn opgenomen dankzij hun extreem gewelddadig gedrag. We hebben ook “hoge intensiteit” ruimtes voor kritische situaties. Deze ruimtes zijn groter en gebouwd met luxueuzere materialen dan de patiëntenkamers, en het is mogelijk om film en muziek als stimuli te gebruiken, zegt hij, en voegt eraan toe:

-Gedurende mijn bezoek aan de afdeling kon ik zien dat vijf van de tien deuren naar de kamers open waren. Er was nergens een krasje of kapot raam te zien. Het personeel ervaart de verhoogde transparantie als een grote troef en het gebruik van fixatie is aanzienlijk verminderd.